FRYSLÂN EN IT FRYSK
FRYSLÂN
Fryslân is in provinsje yn it noarden fan Nederlân. It liket faak dat it wichtichste part fan Nederlân it sintrum en it westen is. Ik tink dan benammen oan de gebieten mei de stêden Utrecht, Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. De ûnderdrukking makket dat Friezen tinke en leauwe dat dy gebieten yndie it wichtichst binne en dat hja sels net yntelligint en modern binne. Oan de oare kant binne Friezen wakker grutsk op harsels. Harren eargefoel is sterk.
FRYSK
De taal fan de Friezen, it Frysk, hat nea ferbean west troch de oerheid. It Frysk wurdt meastentiids yn ferbân brocht mei: âlderwetsk, plattelân, achterbleaun gebiet. In protte minsken tinke en sizze dat je ‘net fier komme mei it Frysk’. Friezen moatte harren oanpasse oan Nederlanners. Dat is altyd it boadskip.
De measte Frysktaligen hawwe nea leard harren eigen taal te skriuwen of te lêzen. Ik bin berne yn 1958. Op de legere skoalle wie it net tastien Frysk te praten yn it klaslokaal, wylst dit foar elkenien de earste, de memmetaal, wie! Hjoeddedei krije bern op de legere skoalle ien of twa jier lang, ien oere yn de wike Fryske les. Frysk skriuwe leare se net.
Yn it doarp der’t ik grut wurden bin, spriek elkenien Frysk, útsein in pear minsken, lykas de dokter, de dûmny en it haad fan de legere skoalle. Dit is noch altyd it gefal yn tal fan Fryske doarpen. De persoanen dy’t Nederlânsk prate, binne dejingen mei de heechste oplieding. Faak komme se út de stêd of fan bûten Fryslân.
It kaam op my oer as wiene Friezen net tûk, net yntelligint. Wy wiene ‘gewoane’ minsken, net ‘heech’ of wichtich. Myn (diels) arbeiders eftergrûn makket dizze underdrukking grutter foar my.
Der is in grut ferskil tusken it plattelân en de stêd. Yn Ljouwert praat fiifen-tweintich prosint fan de ynwenners Frysk. Yn Littenseradiel, in plattelânsgemeente, praat njoggentich prosint Frysk. Yn stêden lykas Ljouwert, Snits, Boalsert, Harns en Frentsjer prate minsken Stedfrysk, in mjuks tusken Nederlânsk en Frysk. Yn Hylpen, in lyts fiskersstêdsje, prate de minsken in taal dy’t ik net ferstean kin. De fiskers fan eartiids hawwe in protte wurden meinaam út de Skandinavyske lannen.
Yn it Noarden fan Fryslân is in gebiet dat ‘de Bild’ neamd wurdt. Dit part wie sé en is troch arbeiders út ‘Hollân’ ynpoldere. In tal binne troud mei Fryske famkes en ha har te wenjen set yn dit gebiet. Harren taal is in grappige mjuks tusken Frysk en Nederlânsk. Yn it súden fan Fryslân, yn de gemeenten West- en EastStellingwerf, prate de measte minsken Stellingwerfsk. It is it gebiet súdlik fan de rivier de Tjonger. Dizze taal liket in protte op it Drints. De measte Nederlanners kinne de dialekten wol ferstean. Hja ha mear muoite mei it ferstean fan it Frysk. It Frysk liket net op it Nederlânsk, en hat har eigen grammatika.
Friezen dy’t Nederlânsk prate mei in Frysk aksint wurde faak de gek oanstutsen. Itselde bard mei minsken dy’t in Grinzers aksint hawwe, of minsken ut’e Achter-hoeke. Dat is ûnderdrukking fan minsken fan it plattelân. Ik tocht altyd dat net-Frysktalige freonen my aardich fine soene as ik Nederlânsk mei in Rotterdamsk aksint prate soe. Dat tocht ik om’t der in famke by my yn de klasse siet op de middelbere skoalle dy’t oarspronklik út Rotterdam kaam. Sy wie hiel populêr.
Ik wenje op it stuit yn in doarp, neamd Goutum, sa’n twa kilometer fan Ljouwert. Hjir wenje yn ferhâlding in protte ryke minsken. De measten hawwe in goede baan yn Ljouwert. Yn dit plak is sprake fan in soarte fan grins tusken de oarspronklike bewenners fan it doarp en de ‘import’. It is in klasse-probleem. De ‘âlde’ Goutumers binne faak minsken út de arbeidersklasse. De nije ynwenners prate meastentiids gjin Frysk, hja ha goede banen, keapje in djoer hûs en hâlde har net dwaande mei de sosjale activiteiten fan it doarp.
Ik haw in baan yn de stêd. Myn man, Gerard, is dûmny fan de tsjerklike mienskip fan Goutum. Foardat wy ús hjir ta wenjen setten hawwe, hawwe wy acht jier yn in lyts doarp wenne, dêr’t einliks hast elkenien Frysk spriek. Gerard is hikke en tein by Rotterdam, mar praat tige goed Frysk! Us twa bern hawwe it Frysk sûnder muoite leard.
Yn Goutum praat ik faak Frysk. Ik tink dat it foar de âld-Goutumers tige stipjend is. Ik wol harren útnoegje us eigen taal net op te jaan.
Foar myn wurk haw ik gearkomsten mei fiif minsken fan ferskate middelbere skoallen. Wy prate meiinoar oer jonge minsken dy’t problemen hawwe op skoalle, en besykje foar harren in útwei te finen. Under dizze gearkomsten waard Nederlânsk praat. Ien kear hearde ik twa minsken yn it Frysk meiinoar praten. Ik haw doe it útstel dien om de gearkomsten yn it Frysk te hâlden. Wy kamen ta de ûntdekking dat eltsenien fan hûs út Frysktalich wie, mar de gearkomsten wiene yn it Nederlânsk!
DJIPFRIEZEN
Fryske minsken binne earlike minsken, sûnder pretinsje. Ik ha minsken út it súden fan Nederlân sizzen heard: Fryske minsken lykje stoef en sletten, mar as se dy kinnen leard hawwe, bist binnen. Wy dogge ús net oars foar. Wy ha tiid nedich om út te finen wa’t de oar is en wat de oar wol. As it kontakt der ien kear is, binne we loyaal. Ja is ja en nee is nee. As ik in ôfspraak mei dy meitsje, bin ik op’e tiid.
Ik tink dat it om dizze eigenskippen is, dat wurkjouwers út stêden lykas Amsterdam graach Friezen yn tsjinst hat. Hja wurkje hurd en bliuwe net thús as se in bytsje ferkâlden binne. Kinst op Friezen bouwe.
FRYSK YN DE PROVINSJALE-EN GEMEENTELIKE OERHEID
Hjoeddedei is it sa dat, as immen in baan ha wol by de provinsjale oerheid, dejinge de Fryske taal ferstean en leze moatte kin.
Sûnt twa jier is de namme fan de provinsje offisjeel ‘Fryslân’ en net mear ‘Friesland’. Der wie in soad striid en diskusje oer. Ik bin bliid dat de provinsje no har Fryske namme draacht.
FRYSKE EN NEDERLÂNSKE PLATTELÂNSMUZYK
Der binne hieltyd mear popmuzikanten dy’t yn de eigen taal of it eigen dialekt sjonge en yn de Nederlânske hit parade komme. Dit is in grutte stap foarút yn de emansipaasje fan de dialekten, it Frysk en de plattelânskultuer. In band út de Achterhoeke hat in soad sukses. De namme fan dizze band is ‘Normaal’. In soad minsken út de Achterhoeke, benammen jonge boeren, fiele harren hjirtroch stipe en werkend. Der is in nije compact disc fan in band út Drinte. De nûmers wurde yn it Drints songen. Fierder is der noch in band út Limburg (Rowwen Hèze) dy’t hiel populêr is en yn Grins wie der in sjonger dy’t yn it Grinzers song. Syn namme wie Ede Staal. Der komme in protte nije Fryske bands by. Dit jier makke in Fryske band (De Kast) it liet “In Nije Dei” dat al gau populêr waard yn Fryslân. It wie it earste Fryske liet dat ea op nûmer ien yn de Nederlânske hit parade stien hat!
Annie Hoekstra
Goutum, Fryslân